Zo zag Christiaan Wisse er ongeveer uit
toen hij Rauter begeleidde
naar de voltrekking van zijn vonnis.
Christiaan Wisse uit Brouwershaven ontsnapte ternauwernood
aan arrestatie door de Duitsers.
Na de oorlog schreef hij zijn Proces-Verbaal.
Ruim vier jaar na de ophanging van zijn 10 vrienden
kreeg hij op 23 maart 1949 de eervolle opdracht
de hoogste commandant van de Duitse troepen in Nederland
Hans Albin Rauter
te begeleiden naar de plaats van zijn executie.
Een heel bijzondere opdracht,
juist voor iemand als Wisse.
Plaatsvervangend, namens zijn opgehangen vrienden,
werd hij betrokken bij de doodstraf van Rauter.
Onvoorstelbaar!
INLEIDING
Op 22 november 2012 ontving ik een mailtje van Rien Wisse. Hij is de oudste zoon van Christiaan Wisse. Hij schreef me:
"Geachte heer Slings,
Door een toeval kwam ik op uw website over de verzetsstrijder Jan Verhoeff terecht.
Om mij even voor te stellen: ik ben Rien Wisse, de oudste zoon van Christiaan Wisse waaraan uw website enkele artikelen heeft gewijd.
Mijn vader is in 1976 overleden en ik heb destijds al zijn oorlogsherinneringen meegenomen en zorgvuldig bewaard.
Uiteraard ook het proces-verbaal over het voorval uit 1944.
Bovendien beschik ik nog over een paar krantenartikelen uit 1946 en diverse correspondentie.
Een exemplaar van de opdracht aan mijn vader om de SS-er Rauter te begeleiden naar het gerechtshof is ook in mijn bezit.
Dit heeft weliswaar niets te maken met het verzet in Zeeland maar toch een historisch stuk.
Mijn vader heeft het voorval uit 1944 en de dood van zijn kameraden nooit kunnen verwerken.
Opname in een psychiatrische inrichting en shocktherapie heeft niet het resultaat gehad waarop hij had gehoopt.
Tegenover mij kon hij het verhaal heel goed vertellen en ik ben ook een keer met hem naar Schouwen-Duiveland geweest om de plek te bezoeken.
Bijzonder indrukwekkend.
U heeft een bijzonder uitgebreid archief gemaakt waarvoor mijn waardering en complimenten.
Alle artikelen heb ik inmiddels gelezen en dit geeft een bijzonder compleet beeld van de situatie.
Met vriendelijke groet,
Rien Wisse"
In een latere mail geeft Rien meer informatie over zijn vader en moeder. Zijn vader Christiaan Wisse heeft er een oorlogstrauma aan overgehouden. Hij heeft zich dan ook onder psychiatrische behandeling moeten stellen.
Rien schrijft:
"Mijn moeder heeft het gebeuren beter kunnen verwerken dan mijn vader. Een nuchtere Achterhoekse die kon relativeren. Natuurlijk heeft zij altijd mijn vader gesteund en ook getracht zijn gedachten op een ander spoor te zetten. Dat is haar niet altijd gelukt. (-) Mijn vader is op 3 april 1976 overleden, mijn moeder op 9 januari 1995.
Een aantal verhalen van mijn vader zijn mij wel altijd bijgebleven. Dat waren toentertijd (en nog steeds) emotionele momenten. Zo ook het verhaal toen mijn vader en moeder waren ondergedoken op Schouwen-Duiveland omdat er een arrestatiebevel was uitgevaardigd naar aanleiding van het incident op 7 december 1944.
Bij wie ze waren ondergedoken weet ik niet meer. Op een gegeven moment hing er wasgoed aan de waslijn te drogen en dat was voor een passant aanleiding om te waarschuwen dat er kleding bij hing die zeker niet van de bewoners afkomstig was. Het was n.l. van mijn vader en moeder. Of ze dat maar even wilden weghalen voordat de Duitsers er weet van kregen.
Een ander verhaal betrof een voorval met Luitenant Schaap van de Marechaussee, de directe chef van mijn vader. Luitenant Schaap was lid van de NSB en tijdens een bezoek van de Duitsers, zij waren op zoek naar een politieman en z'n vrouw, heeft hij de sabelkwast van mijn vader verborgen weten te houden. In die bewuste sabelkwast stonden de initialen CW (Christiaan Wisse). Deze man heeft, ondanks het feit dat hij sympathie voor de Duitsers had, mijn vader niet verraden. Het zijn slechts flarden van het verhaal dat mij is bijgebleven.
Toen wij in Sint-Annaland (eiland Tholen) kwamen wonen (tegen het eind van de jaren '50) woonde niet ver van ons vandaan Krina Boot, de zus van de omgekomen Willem Maarten Boot. Mijn vader kende haar goed. Krina was slecht ter been en woonde alleen in een soort vakantiewoning met een heel karig pensioen van haar inmiddels overleden ouders. Kort daarvoor was er bij haar ingebroken en zijn er sieraden en dierbare herinneringen aan haar overleden broer ontvreemd. Mijn vader heeft daar wel een onderzoek naar gedaan maar of daar iets is uitgekomen weet ik niet meer. Ik was toen rond de 10 jaar.
Begin 1960 zijn wij verhuisd naar Den Haag waar mijn vader een functie op het parket van de Rijkspolitie kreeg aangeboden. Dit naar aanleiding van diverse psychiatrische rapporten waarvan ik er een aantal in mijn bezit heb.
Deze functie heeft hij een aantal jaren bekleed en is halverwege de jaren 60 definitief afgekeurd bij de Rijkspolitie (invaliditeit voor 80% en meer). Hij heeft toen een baan gevonden op de postkamer bij Internatio-Muller in Den Haag.In die baan heeft hij veel voldoening gevonden.
Nadat er bij mijn vader maagkanker werd geconstateerd heeft hij nog 3 maanden geleefd.
Mijn moeder is nog wel een aantal jaren in Den Haag blijven wonen maar is uiteindelijk toch naar Borculo verhuisd, de plaats waar zij is geboren. Daar is zij ook overleden en begraven. Mijn vader ligt in Den Haag begraven.
ARCHIEFSTUKKEN OVER HET VERZETSLEVEN VAN CHRISTIAAN WISSE
Christiaan Wisse is geknakt door de gebeurtenissen in december 1944. Met zijn vrouw ontsnapte hij aan een wisse (!) dood. Door een Godswonder. Tien van zijn vrienden, zoals hij ze zelf in zijn proces-verbaal noemt, werden opgehangen. Onvoorstelbaar, wat een diepe indruk heeft dat op hem gemaakt. Hij overleefde de oorlog. Direct na de bevrijding werd hem opgedragen precies te beschrijven aan de hand van getuigenverklaringen wat er in die vreselijke decembermaand in 1944 is gebeurd. Dat leidde tot zijn beroemde proces-verbaal. De achterliggende bedoeling was de berechting van de Duitsers die verantwoordelijk waren voor de dood door de strop. Dat is er nooit van gekomen. Wel was Wisse als vertegenwoordiger van het Zeeuwse verzet en als vriend van de Tien van Renesse betrokken bij de doodstraf van de hoogste vertegenwoordiger van de SS: Hans Albin Rauter. Deze was de hoofdverantwoordelijke commandant voor vervolging en onderdrukking van het Nederlandse verzet en medeverantwoordelijke voor de deportatie van de Nederlandse Joden. ‘Es soll in Europa kein Jude mehr übrig bleiben’, sprak Hanns Albin Rauter op 23 maart 1943 tot zijn gehoor van Nederlandse SS’ers.
Nog een keer dit unieke document.
Wat zal er door hem zijn heengegaan
toen hij in 1949 de opdracht kreeg
de nazileider Hanns Albin Rauter
te begeleiden naar zijn executieplaats?
Rauter was de hoogste Duitse commandant
die uiteindelijk verantwoordelijk was
voor de gruwelijke dood van zijn vrienden.
Ja, wat zal er door hem heen zijn gegaan?
Een opvallend detail in de opdracht aan Wisse is het woord Ongeboeid en dan ook nog onderstreept: Ongeboeid. Ik heb me afgevraagd: Waarom deze gunst aan deze oorlogsmisdadiger?
In een artikel in de NRC over Hanns Albin Rauter door Frank Vermeulen las ik het antwoord op mijn vraag naar dat 'ongeboeid'. Het was één van de laatste wensen van Rauter aan het OM. Ik citeer:
"Rauter formuleert aan zijn advocaat negen, puntsgewijs opgesomde, laatste wensen. De eerste is of Van Rijckevorsel bereid is als getuige aanwezig te zijn bij de executie. Uit het boekje dat de dochter van de advocaat, Laetitia van Rijckevorsel, over haar vader schreef, blijkt dat hij aan die laatste wens tegemoet kwam. Wat hem overigens zeer zwaar viel. De tweede wens van Rauter is via Van Rijckevorsel gericht aan het Openbaar Ministerie: hij vraagt om ongeboeid voor het vuurpeleton te mogen staan. En hij belooft niet te zullen vluchten of te zullen wegduiken voor de kogels. Laetitia van Rijckevorsel schrijft dat hem dat werd toegestaan. Bovendien zou Rauter zelf het executiepeleton het commando gegeven hebben om op hem te schieten. Frank Vermeulen, NRC/Handelsblad, 3 mei 2017.
Zo is voor mij door Frank Vermeulen de verklaring gekomen van dat Ongeboeid in de opdracht aan Christiaan Wisse. (Frank Vermeulen, hartelijk dank daarvoor)
De tijd na de oorlog is voor Christiaan Wisse moeilijk geweest. Hij kon er niet los van komen. Zijn geestelijke gezondheid ging achteruit. Hij moest zich onder psychiatrische behandeling stellen, tot shocktherapie toe. Het heeft allemaal niet veel geholpen. Halverwege de jaren 60 werd Christiaan Wisse afgekeurd bij de Rijkspolitie.
Die zware periode heeft wel iets opgeleverd wat we kunnen gebruiken. Christiaan Wisse heeft voor de aanvraag van een invaliditeitspensioen een schets moeten geven van zijn verzetsverleden. Dat viel hem niet gemakkelijk, bescheiden als hij was. Het eerste stuk gaat over zijn hulp aan Britse piloten. Het maakte deel uit van een vragenlijst. Hij vertelt daarin dat hij lid was van de LO, waarin Jan Verhoeff ook actief was.
Met enige moeite is dit wel te ontcijferen. Het antwoord bij 12 heb ik toch maar even overgeschreven in verband met het belang ervan. Wisse geeft kort de feiten. Daarvoor ben je bij hem aan een juist adres. Wat heeft hij zich een moeite getroost om de ware toedracht rond de Tien van Renesse te achterhalen!
Opvallend detail: het idee van de overtocht komt van Wisse!
Hij schrijft:
"Op 3 December 1944 moesten alle personen zich van 17 tot 40 jaar bij de Duitschers melden om naar Duitschland te vertrekken. Op 3 December 1944 is op voorstel mijnerzijds aan de Geallieerden die Sint Philipsland hadden bezet, gevraagd of het mogelijk was bedoelde Piloten op te halen met een Boot.
Ondergetekende met zijn collega M.K. v.d. Beek zouden dan de Piloten aan den dijk brengen op de afgesproken plaats.
Dit voorstel werd door de Geallieerden aangenomen.
Ook wij als Politiemannen werden verzocht mee over te gaan naar bezet gebied.
Op Woensdagavond 6 December 1944 om 19.00 uur zou de overtocht plaats hebben. De Piloten waren door ons aan den dijk gebracht.
Deze onderneming mislukte wegens het slechte weer.
De Piloten werden door ons weer naar Zierikzee terug vervoerd.
Op 7 december 1944 om 20.-- uur werden de Piloten en andere verzetslieden wederom aan den dijk gebracht.
Ook deze onderneming mislukte door de volgende oorzaak: om 20.30 uur passeerde op de plaats van vertrek een Duitsche auto. De Geallieerden zagen van uit zee plotseling een rood en een wit licht, zijnde de teekens waarmede wij ook onze plaats aanduidden.
De Geallieerden dachten dat wij aan het vluchten waren.
De Geallieerden kwamen een eind verder aan den wal.
Een Duitsche schildwacht merkte hun op. Deze maakte alarm met een lichtkogel af te schieten. In verband hiermede werden de omliggende gekazerneerde Duitsche soldaten gealarmeerd.
Een overrompeling volgde.
Tien personen waaronder ook mijn collega M.K. van der Beek werden gevangen genomen en op 10 december 1944 te Renesse door de Duitschers op lafhartige wijze vermoord.
De Geallieerde Piloten, ondergeteekende met zijn echtgenoote wisten te ontvluchten.
Ik meen vanaf 1942 mijn plicht tegenover mijn Vaderland te hebben gedaan en buitendien de Geallieerden alle mogelijke steun en hulp te hebben verleend, wat ze als bondgenooten ten volle hebben verdiend."
Het was aanvankelijk de bedoeling
dat alleen de piloten zouden worden opgehaald.
Later kwamen daar Menke van der Beek en Christiaan Wisse bij.
Weer later de anderen.
Het tweede stuk is bijzonder: het is geschreven door de vader van Jan Verhoeff, Hendrik, en schoolmeester Catsman, beiden uit Brouwershaven. Ze schreven het op verzoek van Wisse. Hendrik Verhoeff was commandant van de OD en de inlichtingendienst.
Ik schrijf de brief over, omdat de leesbaarheid te wensen overlaat.
Brouwershaven, september 1955
Hierbij verklaren ondergetekenden VERHOEFF Hendrikus en CATSMAN I.A. dat de heer Chr. Wisse, thans wonende te Zaltbommel in de jaren 1940-1945 een actief medewerker geweest is in het verzet tegen de bezetter. Hij was ingeschakeld bij de O.D. en de inlichtingendienst. Vooral in de jaren 1940 tot 1945 was hij zeer actief en kwam zijn betrekking bij de politie ons zeer te pas. Onder dekking van zijn uniform kon veel ongemerkt uitgevoerd worden.
Hij was met zijn vrouw ingedeeld bij de groep die door de geallieerden van Schouwen naar Noord-Beveland zou worden gehaald.
Door een misleiding van een groep Duitsers is hun beiden gelukt aan de gevangenneming te ontkomen.
Deze vreselijke gebeurtenis, waarbij tien van zijn vrienden door de strop het leven lieten, heeft hem zeer aangegrepen.
Hij vluchtte van de Zeedijk naar Kerkwerve, van Kerkwerve naar Noordgouwe en vandaar naar Dreischor, zich steeds verborgen houdend in geïnundeerde woningen.
Enkele malen heb ik hem na die vreselijke 10 december bezocht en bleek mij dat hij steeds onder spanning leefde.
w.g. H.Verhoeff Commandant O.D. en Inlichtingendienst te Brouwershaven
w.g. I.A.Catsman Voorzitter Afd. Oud Illegalen te Brouwershaven, thans wonende te Oostburg
------
Opmerkelijk is de zin: Zijn betrekking bij de politie kwam het verzet zeer van pas.
Veel kon ongemerkt worden uitgevoerd
onder dekking van zijn politie-uniform!
De volgende brief is wezenlijk voor het verzetsverleden van Christiaan Wisse. Hij geeft daarin een kort overzicht van zijn rol in het verzet en van de gevolgen daarvan voor zijn zenuwgestel.
Christiaan Wisse schrijft ondermeer:
"Het is geenszins mijn bedoeling een opsomming te geven van de verzetsdaden, aangezien ik dit ten allen tijde beschouwd heb als mijn plicht t.o.v. het Vaderland en bovendien voor mijn naasten,
- van wien ik er gelukkig honderden heb kunnen helpen uit de klauwen te kunnen blijven van de wrede - meedogenloze - niets ontziende vijanden.
- Het vervoer van joden naar een onderduikplaats hier te lande en zelfs tot in België
- het opsporen en laten onderduiken van piloten van neergeschoten vliegtuigen der geallieerde strijdkrachten
- het laten onderduiken van personen welke door de Duitse bezetter werden gezocht of aangewezen waren voor tewerkstelling in Duitsland
- het verzamelen en transporteren van de door geallieerde vliegtuigen afgeworpen wapens,
schijnt een nadelige invloed te hebben gehad op mijn zenuwgestel. In het bijzonder wil ik hieraan toevoegen, dat de terechtstelling door middel van de strop van 10 mijner beste vrienden te Renesse op 10 december 1944 een nimmer wijkende indruk op mij gemaakt heeft."
Wisse vertelt dat hij in maart 1942 werd gevraagd
deel te nemen aan het verzet.
Het bovenstaande document uit 1944 is bijzonder.
Het is uitgereikt door Ir. Swaters.
Hij was hoofd van het OD op Schouwen.
Als het door de Duitsers was ontdekt,
was de rol van ir. Swaters ook uitgespeeld.
Na de bevrijding is Christiaan Wisse met zijn vrouw
onderweg om een krans te leggen bij het graf
van zijn 10 terechtgestelde vrienden.
Hier legt Christiaan Wisse de krans.
Zijn verzetsdaden hebben zijn leven na de tweede wereldoorlog blijvend beïnvloed.
De overlijdenskaart van Christiaan Wisse.
Boven de kaart staat: Een vaste Burcht is onze God.
Het beroemde Lutherlied werd door zijn vrienden gezongen in de Bunker.
Christiaan Wisse had een LP met het lied
dat hij geregeld draaide.
Ter herinnering aan zijn makkers
en als troost voor zijn niet aflatende verdriet.
Ik gedenk Christiaan Wisse met diep respect.
Ook op Wikipedia heb ik een artikel aan hem gewijd: Christiaan Wisse.